Ιερά Μονή Απεζανών
Η Μονή Απεζανών βρίσκεται στη δυτική πλευρά της οροσειράς των Αστερουσίων και βόρεια των Καλών Λιμένων σε μία περιοχή με μεγάλη μοναστική παράδοση. Η πρωϊμότερη γνωστή μνεία για τη μονή ανάγεται στα μέσα του 16ου αι., αν και είναι πιθανόν ότι προϋπήρχε. Ο 16ος και ο17ος αι. υπήρξαν περίοδος ακμής και πνευματικής ακτινοβολίας της μονής στην οποία σύμφωνα με τις πηγές λειτουργούσε σχολείο και εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων. Στην ακμή της συνετέλεσαν οι λόγιοι μοναχοί της, σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Μελέτιος Πηγάς, μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας, ο κωδικογράφος και λόγιος ιεροδιδάσκαλος Ιωάσαφ Δωριανός και ο Μελέτιος Συρίγος, σημαντική εκκλησιαστική προσωπικότητα με έντονη αντικαθολική δράση κατά τον πρώιμο 17ο αι. Την περίοδο των κρητικών επαναστάσεων του 19ου αι., αν και καταστράφηκε από τους Τούρκους εξαιτίας της ενεργούς της δράσης, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα κατάφερε να ορθοποδήσει εκ νέου. Το 1918 είχε στο μοναχολόγιό της 21 μοναχούς, ενώ στη δικαιοδοσία της ανήκαν πολλά μοναστηριακά εξαρτήματα, όπως το μετόχι του Αγίου Ιωάννη στις Φαρκατίνες, η Παναγία Γοργοεπήκοος στα Πηγαϊδάκια, η Μονή Αγίας Πελαγίας στην Αγία Βαρβάρα, καθώς και ένα μετόχι με αστικά ακίνητα στη Σμύρνη της Μικράς Ασίας. Αν και έως τον ύστερο 19ο αι. η μονή είχε αμιγώς φρουριακό χαρακτήρα, ως ένα ορθογώνιο συμπαγές συγκρότημα με τρεις πύργους, οι μεταγενέστερες καταστροφές και επεμβάσεις, με κυριότερη την καταστροφή των πύργων της, αλλοίωσαν τη μορφή της. Τα κτήρια, ισόγεια και διώροφα, κυρίως του 18ου και 19ου αι., αναπτύσσονται γύρω από την αυλή. Στο μέσο της υψώνεται το τρίκλιτο καθολικό, όπως ανακατασκευάστηκε το 1837, σύμφωνα με τις ανάγλυφες επιγραφές στα θυρώματά του. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Αντώνιο, το κεντρικό στη Μεταμόρφωση και το νότιο στους Τρεις Ιεράρχες. Στη δυτική πλευρά σώζονται σε πολύ χαμηλό ύψος οι περιμετρικοί τοίχοι από το αρχικό μονόχωρο καθολικό της. Η μονή παρά την πολυτάραχη ιστορική διαδρομή της διασώζει ακόμη και σήμερα μία ενδιαφέρουσα συλλογή από αντικείμενα εκκλησιαστικής τέχνης, χειρόγραφα και παλαίτυπα βιβλία.
