Ιερό Μετόχιο Βαρσαμονέρου της Ι. Μ. Βροντησίου
Αν και η ακριβής χρονολογία ίδρυσης της μονής μας είναι άγνωστη, είναι πιθανόν να ανάγεται στον 14ο αι., εποχή κατά την οποία χρονολογείται ο αρχικός ναός, το σημερινό κλίτος της Παναγίας. Εξέχουσα μορφή της μονής υπήρξε τον πρώιμο 15ο αι. ο ηγούμενος Ιωνάς Παλαμάς ο οποίος διαδραμάτισε βασικό ρόλο στην καθιέρωση και τη διάδοση της λατρείας του αγίου Φανούριου στην Κρήτη, κύριο κέντρο της οποίας υπήρξε η Μονή Βαλσαμονέρου. Έχει θεωρηθεί μάλιστα ότι οι πρώτες εικόνες του αγίου που ιστορήθηκαν από τον μεγάλο ζωγράφο του Χάνδακα Άγγελο Ακοτάντο για το τέμπλο του κλίτους του αγίου Φανουρίου στη Μονή Βαλσαμονέρου και σήμερα βρίσκονται στη μονή Βροντησίου, υπήρξαν προϊόν συνεργασίας του ηγούμενου με τον ζωγράφο. Σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό, αφού η μονή είχε εγκαταλειφθεί ήδη από τον 18ο αι. και αποτελεί μετόχι της Μονής Βροντησίου. Το καθολικό διαμορφώθηκε στη σημερινή του μορφή μετά από αλλεπάλληλες προσθήκες, όταν στον αρχικό ναό της Παναγίας, το σημερινό βόρειο κλίτος, προστέθηκε το νότιο κλίτος του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, το εγκάρσιο του Αγίου Φανουρίου και ο νάρθηκας στην δυτική πλευρά. Ο διάκοσμος των τμημάτων αυτών του ναού εκτελέσθηκε σταδιακά από τα μέσα του 14ου αι., οπότε έχουν χρονολογηθεί οι τοιχογραφίες του κλίτους της Παναγίας, έως τα μέσα του 15ου αι., όταν ολοκληρώθηκε η προσθήκη και η τοιχογράφηση του νάρθηκα. Από τις 120 παραστάσεις των πλάγιων τοίχων, οι οποίες χαρακτηρίζονται για το υψηλό ποιοτικό τους επίπεδο, θα πρέπει να μνημονευθούν οι μοναδικές γνωστές σήμερα σκηνές από το συναξάρι του αγίου Φανουρίου, στο αφιερωμένο σ’ αυτόν κλίτος που ιδρύθηκε από τον Ιωνά Παλαμά και ιστορήθηκε το 1431 από τον ζωγράφο Κωνσταντίνο Ειρίκο. Ο κυρίως ναός στο κλίτος της Παναγίας, χρονολογημένος στα μέσα του 14ου αι., παρουσιάζει απόκλιση από το καθιερωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα, με τους 24 Οίκους του Ακάθιστου Ύμνου στην καμάρα του να αντικαθιστούν τις συνήθεις ευαγγελικές σκηνές, όπως παρατηρείται εξάλλου και σε άλλα καθολικά μονών αφιερωμένων στην Παναγία. Χαρακτηριστική είναι και η σπάνια απεικόνιση του ενταφιασμού της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας, στην οποία το λιοντάρι ανοίγει με τα νύχια τον τάφο της με προτροπή του αββά Ζωσιμά. Λίγες μόνο παραστάσεις, όπως η μνημειακή απεικόνιση της Κοίμησης στον βόρειο τοίχο, ανήκουν σε μεταγενέστερο στρώμα, πιθανόν των αρχών του 15ου αι. Στην ίδια περίοδο εξάλλου χρονολογείται η ανακατασκευή και τοιχογράφηση του ιερού βήματος, στο οποίο έχουν ιστορηθεί εξαιτίας και του περιορισμένου χώρου λίγες ευαγγελικές σκηνές. Ανάλογη απόκλιση από το σύνηθες εικονογραφικό πρόγραμμα συναντάται και στο κλίτος του Αγίου Ιωάννη το οποίο τοιχογραφήθηκε την περίοδο 1407-1428. Το 1407 ιστορήθηκε το ιερό βήμα που φέρει στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας τον Πρόδρομο σε προτομή και στις υπόλοιπες επιφάνειες ευαγγελικές σκηνές, ενώ το 1428 στον κυρίως ναό αναπτύχθηκε ο πληρέστερος στην Κρήτη κύκλος από το συναξάρι του αγίου με 20 σκηνές. Στον νάρθηκα ο οποίος οικοδομήθηκε μετά το 1431, όταν έγινε η τοιχογράφηση στο κλίτος του Αγίου Φανουρίου, αναπτύσσονται ορισμένες αξιοπρόσεχτες, αν και ιδιαίτερα φθαρμένες, σκηνές. Στον βόρειο τοίχο εικονίζεται μία πολυπρόσωπη Σταύρωση με δυτικές επιδράσεις, το Όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας και η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος, ενώ στην καμάρα η Κοίμηση του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, η σπάνια απεικόνιση για τη μεταφορά εικόνας με πλοιάριο από τον Θεόδωρο Στουδίτη και η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού.
