Αναζήτηση μνημείων

Στο κέντρο του οικισμού των Αγίων Δέκα βρίσκεται μεγάλη τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και δύο τρουλλαία προσκτίσματα στα ανατολικά, αφιερωμένη στους ομώνυμους αγίους. Ο ναός που φέρει περισσότερες οικοδομικές φάσεις, ανεγέρθηκε μέσα στο ρωμαϊκό αμφιθέατρο της αρχαίας Γόρτυνας στο οποίο μαρτύρησαν οι άγιοι το 250 μ.Χ. επί αυτοκράτορα Δεκίου. Η ίδρυσή του, πιθανόν πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, σύμφωνα με ορισμένα μορφολογικά χαρακτηριστικά, όπως τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο με την ταινία από ψαροκόκκαλο στην βόρεια και κεντρική του κεραία, τοποθετείται στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Εκτεταμένες ανακατασκευές πραγματοποιήθηκαν στον ναό την πρώιμη βενετική περίοδο, όταν ανακατασκευάστηκε η ανωδομή του, αλλά και τον πρώιμο 20ο αι., εποχή κατά την οποία διαμορφώθηκε ο σημερινός νάρθηκας. Τα κλίτη που καλύπτονται με οξυκόρυφη καμάρα το κεντρικό και τεταρτοκυλινδρικές τα πλευρικά, χωρίζονται με κιονοστοιχίες τριών μονολιθικών κιόνων που φέρουν ως κιονόκρανα ανεστραμμένες βάσεις κιόνων. Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του ναού, πιθανόν των αρχών του 13ου αι., διασώζονται μόνο λίγες μορφές μαρτύρων στα εσωρράχια των τόξων. Με τον χώρο ταφής των αγίων σχετίζεται και ο ομώνυμος ναός στο ΝΔ άκρο του οικισμού, στη θέση «Αγία Λίμνη». Ο νεόδμητος αυτός ναός (1915-1917) ιδρύθηκε πάνω στους κατά την παράδοση τάφους των αγίων που είναι ορατοί σε κατακόμβη κάτω από τον νάρθηκα. Οι τάφοι αποκαλύφθηκαν στις αρχές του 20ου αι. μετά την αποξήρανση λίμνης, λόγω των πολλών θαυμάτων που συντελούνταν στον χώρο.